Luchtvaartarcheologie

Sommige dingen zie je maar pas als je ze heel erg in detail bekijkt, voor andere moet je dan net weer de nodige afstand nemen.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden er aan het front fotografen mee in de lucht gestuurd om de stellingen van de vijand vast te leggen. Onbedoeld gevolg daarvan was de uitvinding van de luchtvaartarcheologie. Dat zat zo.

Als je vanop voldoende hoogte foto's maakt van een landschap zie je dingen die je nooit ziet als je er midden in staat. Doe de proef: leg je wang op het tapijt en probeer het patroon van de tekening te ontcijferen. Lukt niet. Sta vervolgens recht en, inderdaad: oh, wat mooi. Precies.

Zo werkt het ook met landschappen. Vanuit de lucht zie je verkleuringen in graanvelden, akkers waar het gras niet overal in dezelfde richting groeit, oneffenheden, plaatsen waren gewassen veel beter of net minder goed gedijen. Dat wijst allemaal op iets in de ondergrond. Vanuit de lucht zie je in het veld de patronen verschijnen van waar bijvoorbeeld ooit een Romeinse villa stond of een legerkampement of, zoals op het prentje hieronder, een middeleeuws dorp. Het lijkt wel toverij.


Die indruk maakte de luchtvaartfotografie destijds alleszins op O.G.S. Crawford (zie prentje helemaal bovenaan: de man werd nooit met zijn voornaam aangesproken, zo ging dat in die dagen), een Brits archeoloog die tijdens de oorlog op de generale staf op basis van de luchtfoto's kaarten van de Duitse stellingen tekende. Na de oorlog verzamelde hij alle luchtfoto's waar hij de hand op kon leggen en gebruikte ze om, overal waar er zich iets interessants leek aan te dienen, te beginnen graven. Crawford legde op die manier de basis voor de hedendaagse archeologie.

Crawford geloofde heel erg dat niets ooit helemaal verloren gaat. Het verleden laat sporen na. Het is aan ons om die te vinden en te interpreteren. De geschiedenis is perfect leesbaar, interpreteerbaar en zelfs voorspelbaar, gegeven dat we daartoe de geschikte instrumenten ontwikkelen. Crawford geloofde dat het marxisme ook zo'n instrument was: als je weet hoe mensen in hun materiële bestaan voorzien, kan je de rest er van afleiden.

Net als nogal wat intellectuelen in die tijd was Crawford helemaal wild van wat er in de Sovjet-Unie gebeurde. Daar werd komaf gemaakt met alle irrationaliteiten, conventies en gebruiken die hem zo stoorden in het dagelijkse leven in Groot-Brittannië. Daar stonden wetenschappers aan het roer en verliep alles ordelijk en gepland, volgens de wetten van de geschiedenis. Neen, het kapitalisme had zijn langste tijd geduurd. En dus begon Crawford, altijd de archeoloog, alle materiële tekenen van het kapitalisme te inventariseren, ten behoeve van toekomstige historici. Tijdens de jaren dertig en veertig fotografeerde hij reclameborden, straten, winkels, woningen, kerken: sporen van een, dacht hij, binnenkort verdwenen samenleving.

De Britse historica Kitty Hauser schreef een fantastische biografie van een man die eigenlijk niet veel meer is dan een voetnoot in de wetenschapsgeschiedenis. Hauser gebruikt de figuur van Crawford om niet alleen een erg geloofwaardig tijdsbeeld te schetsen, maar ook om te reflecteren over een vorm van wetenschapsbeoefening die ons vandaag vreemd, ambitieus en ook onhaalbaar lijkt: de verwachting dat we ooit de geschiedenis en de samenleving zo precies zullen kunnen begrijpen, verklaren en voorspellen als het gedrag van moleculen in een proefbuis.

Hauser schrijft bijzonder goed, zodat je dit boek ook gewoon kan lezen als de biografie van een merkwaardige man. Een man die in de jaren twintig en dertig, in dienst van de overheid, heel Groot-Brittannië doorkruist op zijn fiets, om archeologische vindplaatsen in kaart te brengen. Met een pilotenhelm op en met speciale buizen en houders op zijn fiets gemonteerd om zijn cartografisch materiaal weg te kunnen bergen. Maar een man ook die in de jaren dertig gebruik maakt van zijn bezoeken aan archeologische congressen in Nazi-Duitsland -archeologie was groot bij de nazi's- om sporen te kunnen fotograferen van anti-fascistisch verzet. Met het oog op het nageslacht, om de geschiedenis recht te doen, voor de geschiedenisvervalsers die sporen konden wegwissen.

Bijzondere man. Bijzonder boek.