Het IJsbergsyndroom

Ook dit jaar overleed Bart Tromp, Nederlands socioloog en allesweter. Tromp schreef net zo makkelijk over internationale politiek of de geschiedenis van de sociaaldemocratie, als over opera of Karl Marx. Als je dat vandaag als academicus probeert, dragen ze je buiten. Specialiseren is de regel. Tot je steeds meer weet over een steeds smaller onderwerp.

Anyway. Ooit lanceerde Tromp het concept van het ijsbergsyndroom. Daarmee doelde hij op de neiging in de media en in de sociale wetenschappen om er van uit te gaan dat als veel mensen over een bepaald onderwerp veel lawaai maken, dat wel moet wijzen op één of ander onderliggend probleem. Net zoals je van de ijsberg maar ééntiende ziet en de gevaarlijkste negentiende onder water verborgen zit, wijzen bijvoorbeeld stenengooiende betogers vanzelfsprekend op een Dieperliggend en Fundamenteel Probleem. Anders zouden ze niet demonstreren, toch?

Het mooie aan verklaringen in termen van Achterliggende Oorzaken is dat ze automatisch ook gewicht en diepgang verlenen aan de Verklaarder. Wie spreekt over wat er blijkbaar achter de concrete gebeurtenissen schuilt, heeft onmiddellijk een voorsprong op ons, gewone stervelingen, die dat niet zien. En wie gaat graag door het leven als ziende blind? En dus trekken we allemaal ons gezicht in een ernstige plooi en praten we over Dieperliggende en Fundamentele Problemen.

Maar soms is het zoveel eenvoudiger. In Nederland breken ze zich nu al dagen het hoofd over scholierenbetogingen. Vermits die betogingen meestal eindigen in relletjes en opstootjes is er alvast een blik sociale wetenschappers opengetrokken. Die komen dan met een somber hoofd op TV vertellen over de onvermijdelijke Achterliggende Oorzaken en Problemen.

En wat vinden de jongeren in kwestie zelf? Vandaag in de Volkskrant een nogal ontluisterende analyse: "Staken is geweldig tijdverdrijf, voor wie jong is en niet al te graag op school zit. Je kunt gillend van de lach voor de politie uitrennen, je kunt rotjes gooien. Je kunt fietsen omtrappen, flirten met stoere jongens en lelijke dingen roepen tegen de politie."

‘Staken geeft adrenaline’, vat Sam van den Berg (15) uit Amsterdam het samen. Hij heeft geen moment getwijfeld om, na de vele oproepen via de chatsites van afgelopen weekeinde, op maandagochtend voor de tweede keer de straat op te gaan, uit protest tegen de norm van 1.040 lesuren per jaar.
Dat die omstreden urennorm inmiddels al is versoepeld door staatssecretaris Van Bijsterveldt (Onderwijs) is Sam ontgaan. En hij heeft er ook geen boodschap aan. ‘Het blijven veel te veel uren. Dat vindt onze juf ook.’
Middelbare scholieren weten sinds vrijdag: als we met z’n honderden de school uitrennen, zijn we niet meer tegen te houden. En dat deden ze maandag weer met duizenden tegelijk in tientallen dorpen en steden. Dat er van alle kanten was gewaarschuwd dat nieuwe acties hun zaak geen goed zouden doen, had geen effect.
In Amsterdam golft de massa rond een uurtje of twaalf op en neer over het Museumplein. De leerlingen zijn teruggedrongen naar het plein, nadat ze eerder in omliggende wijken rotzooi trapten. Er zijn autoruiten en etalageruiten ingegooid.
De sfeer wordt grimmig. ‘Hooligans Amsterdam’, schreeuwen de fanatiekste actievoerders, vooral jongens met capuchons op hun hoofd en sigaretten in de hand. Laurie (14), leerlinge van het Amstelveen College, krimpt ineen als vlak naast haar een vuurwerkbom afgaat. ‘Iedereen fokt elkaar op’, zegt ze. ‘Maar ik wist niet dat ze zo agressief zouden worden.’ Haar vriendin Damiët (13): ‘Ze hebben m’n pet genakt (gestolen, red.).’
Een meneer in regenjas (‘Noem mij maar een leraar van een vmbo-school’) wandelt tussen de jongens door. Af en toe corrigeert hij er eentje. ‘Gooide jij iets naar de politie? Ik schaam me voor je.’ Eén van zijn leerlingen is staande gehouden, zegt hij, omdat de jongen onbeleefd was tegen een agent. ‘Het probleem is dat deze staking totaal ongeorganiseerd is. Er is geen leider, dus niemand bepaalt dat het afgelopen is.’
De Mobiele Eenheid voert charges uit met schild en wapenstok, bijgestaan door de politie te paard. Zo nu en dan wordt een scholier hardhandig opgepakt. ‘Ze hebben Robert geklemd’, klinkt het. Er gaan lunchpakketten en flesjes door de lucht. Vrienden van Robert beuken in op de agenten.
Pas als de politie een waterkanon inzet, verdwijnen de meeste jongeren van het plein. Staken is geweldig tijdverdrijf, maar het moet wel leuk blijven.
(De Volkskrant, 27.11.07)